Lied van mijn Land – De Walkure

De gebroeders THEYS voltooiden De Walkure, het tweede deel van een video-werk op basis van WAGNERS muziekdrama Der Ring des Nibelungen. GERARD LAKKE laat zien dat hierin zowel inhoudelijk als formeel twee culturen botsen.

De geschiedenis herhaalt zich. Net zoals RICHARD WAGNER zich meer dan een eeuw geleden geheel verkeek op de omvang en de kosten van zijn grootschalige opera-projekt Der Ring des Nibelungen, zo blijkt ook de video-adaptie van Der Ring die KOEN en FRANK THEYS onder de samenvattende titel Lied van mijn Land maken meer voeten in de aarde te hebben dan verwacht werd. Onlangs, bijna twee jaar na de oorspronkelijk aangekondigde datum, legden zij de laatste hand aan het tweede deel van het epos: De Walkure. Hoewel de gebroeders THEYS in tegenstelling tot RICHARD WAGNER zo verstandig zijn om de afzonderliike delen los van elkaar te voltooien en te presenteren, en niet de première uitstellen tot alle vier delen klaar zijn, ligt de oorzaak van de vertraging ook bij hen voornamelijk in het financiële vlak. De studio-ensceneringen met amateur-acteurs en de technische bewerking van het beeldmateriaal kosten een lieve duit, ondanks het feit dat de broers bijzonder zuinig omspringen met de footage.

Aan creatieve ideeën om WAGNERS mythe door middel van een modern medium te transponeren naar deze tijd lijken de gebroeders THEYS geen gebrek te hebben. Zij zijn niet van plan om louter en alleen een begeleidende video-clip van Der Ring te maken, zeg maar een muziekscore met bijpassende plaatjes; het is hun opzet om een eigen interpretatie tot stand te brengen waarin WAGNERS basisthema's toch gerespecteerd bliiven. Door de lange termijn waarover de realisatie van hun Ring-project zich uitstrekt hebben ze alle mogelijkheden om een goede balans te zoeken tussen hun eigen wensen en de verplichtingen die ze hebben aan De Meester. De Walkure is relatief dicht in de buurt van WAGNERS werk gebleven, maar door een eigenzinnige aanpak en het verleggen en beklemtonen van inhoudelijke accenten toch fascinerend als eigentijdse artistieke stelling.

De Plot

Aangezien KOEN en FRANK THEYS in hun werkstuk de oorspronkelijke verhaallijn van Wagner volgen is het noodzakelijk om eerst wat uitvoeriger in te gaan op het dramatische verloop in de eerste twee delen van Der Ring des Nibelungen: Das Rheingold en Die Walküre. Das Rheingold is in essentie een verhaal over hebzucht. De dwerg ALBERICH maakt zich meester van het Rijngoud, dat wordt bewaakt door de drie Rijndochters. De enige manier waarop dat kan, is door de liefde compleet af te zweren, wat de veile, lelijke ALBERICH terstond doet. Hij smeedt van het goud de Ring van Macht, waarmee hij het dwergenvolk de Nibelungen aan zich onderwerpt. Hij laat hen in de diepte van de aarde naar goud en diamanten delven, en verwerft zich zo een grote schat. Maar zijn schat en de ring worden hem weer met list afhandig gemaakt door WODAN, de oppergod, en LOGE, god van het vuur. WODAN heeft de schat nodig om een schuld in te lossen bij de reuzen FASOLT en FAFNER die voor de goden de burcht WALHALLA hebben gebouwd. Als hij ziet wat de ring vermag, pakt hij hem van ALBERICH af. Als wraak voor zijn verlies legt ALBERICH een vloek op de ring: hij die de ring bezit zal door het noodlot zwaar getroffen worden en ten onder gaan. Door ALBERICH de ring te ontfutselen tekent WODAN zijn eigen vonnis, en vanaf dat moment volgt de ene foute beslissing op de andere. Ofschoon gewaarschuwd, raakt hij direct zo verknocht aan de ring (macht) dat hij er maar met moeite afstand van kan doen. De omstandigheden dwingen hem echter om de reuzen toch hun zin te geven, maar daarmee wast hij zijn schuldige handen nog niet schoon. Om het over hem zelf afgeroepen noodlot te keren is het noodzakelijk dat een vrije held (een mens wiens wil en geest niet door de goden geregeerd worden) de ring terugbrengt naar haar oorspronkelijke plaats: de rivier de Rijn. De Goden zijn zelf met handen en voeten aan hun contract met de Reuzen gebonden, en kunnen niets doen.

Dit is de stand van zaken op het moment dat Die Walküre aanvangt. De mens SlEGMUND is de vrije held waarop WODAN de hoop gevestigd heeft om zijn vergissingen te herstellen, en de ring afhandig te maken van reus FAFNER (die ondertussen uit pure hebzucht zijn broeder vermoord heeft en de gedaante van een draak heeft aangenomen).

Onder een andere identiteit (als WÄLSE) heeft WODAN SIEGMUND DE WÄLSUNG verwekt, om op een vroeg moment uit diens leven te verdwijnen zodat SIEGMUND zich zonder zijn inmenging kan ontplooien. SIEGMUND groeit eenzaam op in de bossen en trekt als hij zijn adolescentie heeft bereikt de wereld in. Aan het begin van Die Walküre heeft hij zich zojuist flink in de nesten gewerkt door het op te nemen voor een meisje dat door haar familie uitgehuwelijkt wordt aan een man waar ze bang voor is. Hij verdedigt haar, maar als zijn wapens het begeven wordt ze toch gedood door haar boze familie. SIEGMUND moet vluchten voor een fysieke overmacht en komt dan terecht in het huis van SlEG LINDE en HUNDING.

HUNDING is een nogal ruwe kerel die zijn vrouw, een weeskind dat hij van rovers gekregen heeft, bruskeert en mishandelt. SIEGLINDE en SIEGMUND worden verliefd op elkaar, bedrijven de liefde en ontdekken dat SlEGLINDE in werkelijkheid de tweelingzuster van SIEGMUND is die hij vroeg in zijn leven verloren heeft aan een dievenbende. Zij vluchten samen uit het huis van HUNDING. Eerst verovert SIEGMUND echter nog het onverslaanbare zwaard NOTUNG dat tijdens het huwelijksfeest van SlEGLINDE en HUNDING door een vreemdeling (WODAN) muurvast in de stam van een es gestoken is. Anderen hadden al vergeefs geprobeerd het zwaard uit de stam te trekken. Voor SIEGMUND is het echter geen probleem, want het is het zwaard dat zijn vader WÄLSE hem destijds beloofd had om hem te dienen in tijden van nood.

Ondertussen wordt WODAN lastig gevallen door zijn vrouw FRICKA, die bezwaar aantekent tegen de liefde tussen SIEGMUND en SlEGLINDE. Haar kritiek richt zich niet zozeer op het incestueuze aspect van de verhouding, als wel op het feit dat SlEGLINDE haar huwelijksbeloften verzaakt. FRICKA wordt door de liaison d'amour van SIEGLINDE en SIEGMUND als godin van de huwelijkstrouw (Wedlock!) buitenspel gezet, en dat steekt. Uiteindeliik is WODAN niet tegen haar woede en argumenten opgewassen en moet hij beloven dat hij zijn steun aan SIEGMUND zal staken. Hij roept BRÜNNHILDE, zijn favoriete walkure bij zich. De negen Walkuren zijn oorlogsgodinnen die helden aan moeten sporen tot de strijd en die vervolgens de zielen van in het gevecht gesneuvelde helden naar het WALHALLA brengen om zo een leger op te bouwen dat ALBERICHS leger weerstand kan bieden. Zij zijn -pikant detail- buitenechtelijke dochters van WODAN. Deze laatste herroept zijn order aan BRÜNNHILDE om SIEGMUND te beschermen en hem HUNDING te laten verslaan. SIEGMUND zal moeten sterven.

BRÜNNHILDE, die geestelijk zeer dicht bij WODAN staat, doorziet WODANS grote dilemma en verscheurdheid. Zij stribbelt tegen en zegt dat hij zichzelf geweld aandoet door zijn tegenstrijdige beslissingen. Du liebst Siegmund;/ dir zulieb,/ ich weiß es, schütz ich den Wälsung/ …/ gegen ihn zwingt mich nimmer/ dein zwiespältig Wort!

WODAN kan echler niet meer terug zonder nog meer gezichtsverlies te lijden. Tenslotte gaat BRÜNNHlLDE met tegenzin toch op pad. Ze openbaart zich op het slagveld aan SIEGMUND en deelt hem mee dat hij naar WALHALLA geroepen wordt en dat hij daar zijn vader zal ontmoeten. SIEGMUND weigert deze gunst omdat SlEGLINDE hem daar niet mag volgen. BRÜNNHlLDE raakt dan zo onder de indruk van deze geweldige liefde tussen broer en zus dat zij -tegen WODANS instructies in- in de strijd met HUNDING toch SIEGMUND in bescherming neemt. WODAN grijpt daarom vervolgens zelf in; hij breekt met zijn speer SIEGMUNDS magische zwaard. HUNDING maakt hier snel gebruik van en doodt SIEGMUND. Daarna doodt WODAN en passant ook HUNDING.

WODANS woede richt zich vervolgens tegen BRÜNNHILDE. BRÜNNHILDE vlucht te paard, samen met SIEGLINDE waarvan zij weet dat die zwanger is van SIEGMUND. De walkure zorgt ervoor dat SlEGLINDE in het woud kan ontkomen om het leven te schenken aan SIEGFRIED (hoofdpersoon van deel 3 en 4 van Der Ring). Zelf wordt zij door de vertoornde oppergod uit de walkürengroep gestoten. Het tweede deel van de Ring-cyclus eindigt met een zeer dramatische scène tussen de god en zijn wraakgodin, waarin WODAN BRÜNNHILDE verwijt ongehoorzaam te zijn aan zijn bevelen en haar als straf oplegt dat zij op een rots in slaap zal vallen en dat de eerste de beste man die haar vindt haar mag hebben. BRÜNNHILDE smeekt WODAN om een eervol ontslag uit zijn dienst. Soll fesselnder Sehlaf/ fest mich binden,/ dem feigsten Manne/ zur leichten Beute:/ dies eine mußt du erhören,/ was heil'ge Angst zu dir fleht!/ Die Schlafende schütze/ mit scheuchendem Schrecken/ daß nur ein furchtlos/ freiester Held/ hier auf dem Felsen/ einst mich fänd’! WODAN, die toch al met de nodige weemoed zijn favoriete dochter moet verdrijven, stemt tenslotte toe en laat een gigantisch magisch vuur uit de bodem ontspringen. Het zal tenslotte SIEGFRIED zijn, het kind uit de ware liefde tussen SIEGLINDE en SIEGMUND, die later in het verhaal BRÜNNHILDE uit haar vurige gevangenis bevrijdt en haar tot vrouw neemt.

Tot zover de lijn van het verhaal zoals dat door WAGNER werd uitgezet. Duidelijk is dat WODAN (hoe dan ook) de grote verliezer is: aan het slot van het verhaal hangt het noodlot nog even dreigend boven zijn hoofd als in het begin, en is hij bovendien een zoon en een dochter verloren. Zij zijn symbolen voor zijn vrijheid en voor zijn vermogen tot liefhebben; het behoud van de macht vergt dierbare offers van hem.

De THEYS-behandeling

In grote lijnen hebben de gebroeders THEYS deze ontwikkeling gehandhaafd, zij het dat er om media-inhoudelijke redenen flink in de lengte is gesneden (de opera werd terug¬gebracht tot 85 minuten). De makers hebben het standpunt ingenomen dat zij met geluid, muziek en video-beeld de essentie van het verhaal in een veel korter tijdsbestek kunnen vertellen dan op het opera-toneel mogelijk is. Bovendien is het volgens hen niet WAGNERS opera die centraal staat, maar hun interpretatie daarvan. WAGNERS geliefde omhaal van woorden is zodoende onder hun kritische oog en oor gesneuveld. De liefhebber en kenner van WAGNERS werk zal dus tot zijn grote verdriet dierbare stukken muziek en zang moeten missen.

Het staccato tempo waarin het verhaal door de gebroeders THEYS wordt verteld, leidt nogal eens tot onverwachte en eigenaardige ontwikkelingen. SIEGLINDE en SIEGMUND doen het bijvoorbeeld wel heel rap na hun eerste ontmoeting in HUNDINGS huis. Er gaat geen elkaar ontdekken of aftasten aan vooraf, ze springen zonder oponthoud op elkaar (en worden prompt op heterdaad betrapt door de heer des huizes). Daar staat tegenover dat hun gemeenschap schitterend en evocatief gevisualiseerd is: hun lichamen zijn van onderen in elkaar gesmolten waardoor er een hybride, androgyne figuur ontstaat, met een vrouwenhoofd en een mannenstem. Daarmee is tegelijkertijd de meer spirituele kant van hun tweeling-relatie treffend uitgebeeld.

Het geluid is de tweede plek waarop de broers nogal rigoureus in WAGNERS origineel hebben ingegrepen. Er zijn geluiden (hondengeblaf, gehijg, vliegtuiglawaai, gepiep van varkens, krakende vloeren) over de orkestband heengedubt, er is met de snelheid van de geluidsband gemanipuleerd, en -het meest oneerbiedig - de zang van de personages SIEGMUND, SlEGLINDE en BRÜNNHlLDE is door Vlaamse zangers opnieuw ingezongen en bij vlagen over de originele zangpartijen heen gezet. De reden hiervoor lag niet in ontevredenheid over de prestaties van de tenor en de sopranen die SIEGMUND, SIEGLINDE en BRÜNNHILDE inzon¬gen op de originele geluidsband van het Berliner Philharmoniker o.l.v. HERBERT VON KARAJAN. KOEN en FRANK THEYS associëren WAGNERS opera met WODAN en diens cultuur. De held SIEGMUND staat echter buiten WODANS cultuur, hij is alleen in de bossen opgegroeid, zonder enige opvoeding, en is in zeker opzicht cultuurloos (een vrij mens). Door hem een eigen stem te geven die zich duidelijk onderscheidt van het oorspronkelijke geluid (WODANS cultuur) wordt zijn anders-zijn uitgedrukt. Hij functioneert naast de muziek, maar ook niet helemaal los ervan want ook hij is tenslotte toch afhankelijk van WODAN (die hem bijvoorbeeld het zwaard NOTUNG schenkt).

Voor SlEGLINDE geldt hetzelfde, maar de overgedubte stem zingt in haar geval niet het libretto mee, maar neuriet juist de orchestratie. Zij vormt zo als het ware SlEGMUNDS muzikale complement. Tijdens de gemeenschap van SIEGMUND en SIEGLlNDE in een lente-landschap valt de originele soundtrack zelfs even stil, en nemen SIEGMUND en SIEGLINDE gezamelijk het orkest en de vocale partij voor hun rekening, en geven daarmee expressie aan hun alternatieve cultuur. Dat beiden toch grotendeels onder de regie vallen van WODAN blijkt uit een heel korte scène later in het verhaal, waarin hij stiekem hun samenzang dirigeert.

BRÜNNHILDE is een geval apart, omdat haar loyaliteit in de loop van de vertelling verschuift van WODAN naar het tweelingpaar. Eerst is ze zozeer onderdeel van WODANS wereld dat ze zijn Wille genoemd wordt; onder druk van de gebeurtenissen verandert dat echter. Zij verplaatst zich gaandeweg van de ene naar de andere cultuur. BRÜNNHlLDE'S extra stem zet pas in op het moment dat zij definitief voor de tweeling kiest en WODAN haar (lees: dat onderdeel van hemzelf dat door haar gepersonifieerd wordt) laat vallen. Maar haar ontwikkeling naar een eigen onafhankelijke identiteit is daarmee nog niet ten einde. Die krijgt zijn uiteindelijke beslag op het moment dat zij wegens haar verraad door WO¬DAN verstoten wordt uit zijn cultuur, eerst gesymboliseerd door haar in het ruisbeeld te slingeren waar ze vervolgens betast en bevoeld wordt door woeste mannen (een verwijzing naar Das Rheingold) en daarna doordat achter haar een theatergordijn naar beneden zakt en zij zodoende buitengesloten wordt van WODAN en de zijnen. Door middel van een oscilloscoop wordt dan haar nieuwe stem en orkestgeluid in het beeld geprojecteerd in de vorm van grillige witte ringen en golflijnen. Er ontstaat een nieuw image, een beeld van klank dat op het laatst het hele beeld vult en zodoende een vrijplaats creëert, een podium vanwaaruit in een later stadium de noodzakelijke ontwikkeling van de nieuwe cultuur kan plaatsvinden (denk b.v. aan haar latere relatie met SIEGFRIED).

De botsing van een oude en een nieuwe cultuur, of beter gezegd het verval van de ene en de opkomst van een andere cultuur, is een van de hoofdthema's van Die Walkure, zowel bij WAGNER als bij de gebroeders THEYS. Niet voor niets is in de versie van FRANK en KOEN THEYS een scène opgenomen waarin SIEGMUND met zijn zwaard een monitorbeeld aan diggelen slaat waarop gezapige burgermanshuisjes te zien zijn met op de achtergrond WODANS WALHALLA. Het betreft hier een wensdroom die WODAN koestert: het monitorbeeld is in Het Rijngoud in het algemeen vastgelegd als een symbool van ALBERICHS ring, en die ring zou een levensgrote bedreiging voor WODANS macht vormen indien hij weer in bezit kwam van de wraaklustige Nibelung. WODAN hoopt dat SIEGMUND de machtsovername door ALBERICH kan voorkomen door de ring, nu nog in het bezit van FAFNER, aan stukken te slaan. Dat verklaart een deel van deze scène. Dat ondertussen op het monitorbeeld de situatie te zien is van een dodelijk saaie, onder het godenregiem ingeslapen wereld, geeft aan dat WODAN zich tegelijkertijd zeer bewust is van de vermoeidheid waarmee hij zijn macht draagt. Hij wil de macht kost wat kost behouden, maar paradoxalerwijze wil hij er ook dolgraag van af. Hij is zich pijnlijk bewust geworden van de immateriële waarden die hij er voor heeft moeten opofferen, maar hij heeft zichzelf klemvast gedraaid in zijn eigen complotten en manipulaties. Nur eines will ich noch: das Ende, das Ende verzucht hij wanhopig.

Oeroude Dilemma's

Daarnaast spelen er nog andere aspecten een rol in het werk die daarmee direct of zijdelings verbonden zijn. Het is een caleidoscoop van grote en kleine menselijke emoties die zijn geprojecteerd op een fantasiewereld. Oorlog, macht, trouw, liefde, incest, de dood, het hiernamaals. In Die Walküre lijkt WAGNER als een hippie avant la lettre een pleidooi te houden tegen de dwingende banden van het huwelijk en voor een vrijere opvatting van de liefde. Voorlopig legt die vrijheid het echter nog af tegen de opvattingen van de conservatieve FRICKA.

Analoog aan WAGNERS muziek en net als in Het Rijngoud wordt een aantal van de personages en situaties begeleid door een visueel leitmotiv, een symbool dat ze herkenbaar maakt en dat een indicatie geeft van hun waarden en ideeën. Zo duwt WODAN een pilaartie (voorbije cultuur) voort en verschijnt hij, naarmate zijn machtspolitieke spel grover en gewelddadiger wordt gespeeld, dikwijls in beeld met bliksemschichten, voortrazende vliegtuigen en prikkeldraadafrasteringen. De gezagsgetrouwe bruut HUNDING wordt vergezeld door beelden van statig voortschrijdende trouwparen die geen enkele blijdschap uitstralen. Ten teken van zijn schatplichtigheid aan WODAN heeft hij in zijn met jachttaferelenbehang gedecoreerde woning een WODANzuiltje boven een knapperend haardvuur. En bij De walkuren zweven de witte doeken door het beeld waarmee zij de dode helden aankleden voor hun toekomstige verblijf in WALHALLA. Als ze niet te paard zitten worden zij weergegeven als vrouwen met een wit tuniekje aan, maar op de momenten waarop zij te paard door de lucht galopperen worden zij - opmerkelijk genoeg - gerepresenteerd door opblaasbare neukpoppen die door het beeld wentelen. Toch wordt hun karakter door deze op het eerste gezicht nogal vreemde symboolkeuze goed weergegeven. De walkuren hebben bij WAGNER namelijk een nogal ambigue status; enerzijds zijn het halfgodinnen die voor WODAN de krijgers van het slagveld naar WALHALLA lokken, anderzijds worden het Wunschmädchen genoemd, die deze gevallen helden op hun wenken bedienen aan de rijke dis in de zalen van WALHALLA. Zij zijn hoer en heilige tegelijk. Bovendien zijn het feitelijk kunstmatige creaties van de machtswellusteling WODAN.

Zeer vruchtbaar is wederom gebruik gemaakt van chroma-key om verschillende beeldlagen te mixen tot samenhangende, visueel boeiende beelden. Net als in Het Rijngoud betonen FRANK en KOEN THEYS zich meesters in het suggereren van bewegingen en grote ruimtes door middel van camerabewegingen, in- en uitzoomen en dubbelbeelden.

Door gebruik te maken van herhaling en beeldrijm worden verschillende scènes onderling in Het Rijngoud en De Walkure als delen van één vertelling tot een hecht samenhangend geheel geklonken. Een goed voorbeeld daarvan is de repeterende scène waarin mensen met aangebonden vleugels onder dwang van een griezelige macho van een toren moeten springen. Die scène, die de onontkoombaarheid van ALBERICHS vloek lijkt uit te drukken, verscheen voor het eerst in Het Rijngoud toen ALBERICH zijn vloek oplegde aan de bezitter van de ring. In De Walkure komt een deel van die scène als geheugensteuntje voor op het moment dat WODAN het noodlot bezingt dat hem aankleeft sinds hij ALBERICH door list de ring afhandig maakte.

Een zeer effectief beeldrijm vindt plaats op het moment dat SlEGMUND het zwaard NOTUNG uit de stam van de es trekt en zijn liefde voor SIEGLINDE belijdt. Deze scène is een copie van de scène in Het Rijngoud waarin ALBERICH de geestelijke liefde afzweert en zich meester maakt van het Rijngoud door het ruisbeeld (ongevormde materie) te pakken en om te vormen tot een monitorbeeld (gevormde materie). De macht die hij verwerft lijkt vooral te berusten op het vermogen om dingen te zien die anderen niet kunnen zien. SIEGMUNDS verovering van het zwaard bestaat eruit dat hij het videobeeld van HUNDINGS woonkamer pakt en kneedt en omvormt tot het beeld van het onverwoestbare zwaard. Wat voor betekenis deze gebeurtenissen verhaal-technisch verder ook mogen hebben, het zijn in ieder geval openlijke referenties naar de creatieve processen die de basis vormen van de kunst: vernietiging, schepping, verbeelding. Ook WAGNER gebruikte voor deze twee inhoudelijk diametraal tegenovergestelde scènes herzelfde muzikale thema, wat hun verband en verbondenheid onderstreept.

De broers THEYS hebben voor alle artistieke problemen waar Die Walküre hen voor stelde een creatieve oplossing trachten te vinden. Aan alle details is de nodige aandacht besteed, met een zeer rijk eindresultaat. De Walkure is geen makkelijke, overzichtelijke vertelling geworden. Het kost de nodige tijd en aandacht om de bedoeling ervan te doorgronden. Er is evenwel geen enkel beletsel om de band een aantal keren te bekijken, want hij verveelt geen moment (de opera zelf moet je ook eerst talloze malen gehoord hebben voordat je er kop en staart in kan herkennen). Het beeldmateriaal functioneert bovendien net als de muziek ook nog op een intuitief niveau; bepaalde verbanden en associaties hoeven niet bewust herkend te worden om het gewenste effect te hebben.

Ook zonder de diepere betekenis van de symboliek te doorgronden moet de kijker constateren dat er indrukwekkende scènes van de montagetafels van KOEN en FRANK THEYS gerold zijn. Schitterend is bijvoorbeeld de achtervolgingsscène van SIEG¬MUND aan het begin van het verhaal. Vol dreiging en dynamiek. Ook de rit van de walkuren dendert - zoals het hoort - als een stoomtrein over je heen, zowel visueel als muzikaal met onder meer een prachtige slagveldscène waarin naakte, hoofdloze helden rondtollend op hun benen met zwaarden zwaaien temidden van ontploffingen, zwaailichten, spottende walkuren en fladderende doodsdoeken. De lichtvoetige, sensuele liefdesverklaringen van SIEGMUND en SIEGLINDE blijven in het netvlies gegrift. Qua theatraliteit zijn KOEN en FRANK THEYS aan hun grote voorbeeld gewaagd, zonder dat ze de grens van het onbetamelijke overschrijden of hun toevlucht nemen tot betekenisloos spektakel.

Plannen om met het derde deel van de cyclus te beginnen koesteren de gebroeders THEYS momenteel nog niet: de jacht op financiers brengt de creativiteit zozeer in de verdrukking dat er wat hen betreft in ieder geval een pauze moet worden ingelast. De geschiedenis herhaalt zich. Het is echter te hopen dat zij er, net als RICHARD WAGNER, uiteindelijk toch in slagen om het fantastische verhaal van Der Ring des Nibelungen van begin tot eind op hun manier te vertellen.

Gerard Lakke – MEDIAMATIC
Lente 1989

back